Gizli Vatikan Arşivleri, 1612 yılında Papa V. Paul tarafından Vatikan Kütüphanesi'nden ayrı bir varlık olarak resmen kurulmuştur. Bu, Kilise'nin belgelerinin sistematik olarak korunmasına yol açan önemli bir örgütsel karardı.
Akademisyenler, 19. yüzyılın sonlarına kadar dışarıdan gelenlere kapalı olan arşive çok sınırlı bir şekilde erişebiliyordu. Daha sonra Papa Leo XIII arşivi araştırmacılara açtı ve şimdi her yıl binden fazla akademisyen arşivdeki bazı belgeleri inceliyor.
Vatikan Gizli Arşivi, devlet belgeleri ve yazışmalardan mali defterlere kadar uzanan ve Kilise'nin kapsamlı tarihsel kayıt tutma faaliyetini yansıtan geniş bir materyal yelpazesine sahiptir.
Çok sayıda tarihi dönemi kapsayan bu koleksiyon, papalık fermanları, resmi kararnameler, kişisel mektuplar ve el yazmaları gibi çeşitli belge türlerini kapsamaktadır. Bu kayıtlar, Katolik Kilisesi'nin çağlar boyunca uluslararası ilişkilerdeki etkisini ve katılımını gösteren geniş bir konu yelpazesini kapsamaktadır.
Vatikan Gizli Arşivleri, 8. yüzyıldan 20. yüzyıla kadar olan dönemi kapsayan on iki yüzyıllık tarihi anlatan olağanüstü bir koleksiyona sahiptir. Bu geniş depo, 35.000 cilt halinde titizlikle düzenlenmiş 600'den fazla arşiv koleksiyonunu içermektedir.
Belgeler 85 kilometreden uzun raflarda muhafaza edilmektedir. Koleksiyonun önemli bir kısmı, Vatikan Müzeleri'ndeki Cortile della Pigna'nın altında bulunan iki katlı, güvenli bir yeraltı mahzeni olan Bunker'da saklanmaktadır. Bu tesis, bu paha biçilmez tarihi kayıtların korunması ve muhafaza edilmesine adanmıştır.
Vatikan Gizli Arşivleri, Martin Luther'i aforoz eden papalık boğası, Tapınak Şövalyeleri'nin duruşma kayıtları ve Vatikan ile önde gelen tarihi şahsiyetler arasındaki çeşitli yazışmalar gibi birçok önemli belge içermektedir.
En ünlüleri arasında, Galileo Galilei'nin güneş merkezli düşünceyi savunduğu için Roma Engizisyonu tarafından yargılanmasını anlatan 1633 tarihli duruşma tutanağı yer almaktadır. Arşivlerde ayrıca Vatikan'ın küresel meselelerdeki rolüne ışık tutan çok sayıda devlet belgesi ve diplomatik yazışma da bulunmaktadır.
Vatikan Apostolik Arşivleri, Vatikan Şehri'nin hükümdarı olarak Papa'ya aittir ve her yeni Papa'ya devredilir. Tarihsel olarak, arşivlere erişim son derece kısıtlı ve birkaç seçkin kişiyle sınırlıydı. Ancak son yıllarda bu politika değişmiş, nitelikli akademisyen ve araştırmacıların sıkı koşullar altında ve hangi belgeleri inceleyebileceklerine dair sınırlamalarla girişlerine izin verilmiştir.
Papa Francis, "gizli" kelimesiyle bağlantılı yanlış anlamaları ortadan kaldırmak için 2019 yılında arşivlerin adını "Vatikan Apostolik Arşivleri" olarak değiştirdi. Orijinal terim, koleksiyonun Papa'ya ait özel niteliğini yansıtmayı amaçlıyordu, gizli, sır veya gizemli bir şey ima etmiyordu.
2005'te arşivlerin başına geçen Sergio Pagano, arşivlerin büyüklüğü ve belgeleri tarihçilerin erişimine hazırlamanın zorluğu nedeniyle tam olarak açılmasında karşılaşılan zorluklara dikkat çekti. Belgeler erişime açıldıktan sonra arşivlere olan ilginin genellikle azaldığını gözlemleyen Pagano, talebin bazen ciddi bilimsel araştırmalardan ziyade meraktan kaynaklandığını öne sürdü.
Pagano ayrıca Pius XII ile ilgili belgelerin yayınlanması konusundaki isteksizliğe de değinerek bu baskıyı Katolik Kilisesi'ni itibarsızlaştırma girişimi olarak yorumladı. Vatikan'ın arşivlerindeki belgelerin genellikle 75 yıl sonra yayınlandığını, ancak Papa'nın bunların daha erken yayınlanmasına izin verme yetkisine sahip olduğunu belirtti. Bu politika, Kilise tarihinin belirli yönleri hakkında daha fazla bilginin açıklanmasının önemli miktarda zaman alabileceğini göstermektedir. Kilise, egemen bir ulusun özerkliğiyle hareket ettiğinden, bu konularda tek takdir yetkisine sahiptir.